Đối với người Việt Nam chúng ta, “tình cảm” và “cảm tính” là hai khái niệm rất dễ bị nhầm lẫn với nhau thậm chí còn bị đánh đồng là một. Chúng ta thường mượn “tình cảm” (nhưng thật ra là cảm tính) làm lý do bào chữa cho những quyết định thiên vị, thiếu suy nghĩ và bị bản năng chi phối không thấu tình đạt lý. Những lời bào chữa kiểu “vì cả nể nên không từ chối được”, hay “vì thấy nó tội nghiệp nên mới giúp nó chứ lúc đó mình không nghĩ rằng đó là lừa gạt” hay “anh/chị thông cảm tha cho em lần này” chủ yếu đánh vào tình cảm của người nghe để tranh thủ sự đồng tình hoặc cảm thông có khuynh hướng bị lạm dụng mỗi khi có chuyện xảy ra và lại dễ được chấp nhận. Ngược lại những quyết định hay suy nghĩ thiên về lý tính và công bằng thường bị xem là cứng nhắc và thiếu tình cảm. Vậy “tình cảm” và “cảm tính” có phải là một và người suy nghĩ theo lý tính có phải là người không có tình cảm?
I. Bạn có phải là một người sống theo cảm tính?
Có thể hiểu nôm na như thế này, “cảm tính” là thứ tình cảm bản năng và bộc phát, không thông qua sự phân tích logic của lý trí mà dựa trên cảm nhận của những giác quan (nhìn, nghe, sờ, nếm, ngửi). Nó là thứ tình cảm nguyên sơ của một đứa trẻ. Đứa bé thích ăn kẹo vì nó cảm nhận được vị ngọt và mùi thơm của kẹo và vì thế nó đòi ăn kẹo mà không cần biết rằng ngoài vị ngọt ra, viên kẹo đó không có giá trị dinh dưỡng và không thể ăn thay cơm được. Cũng như trong nhận thức của đứa trẻ, ai cưng chìu nó, cho nó ăn ngon hoặc nói ngọt với nó là người thương nó chứ không hiểu được hậu quả của sự nuông chìu quá mức ấy là gì. Chính “lý trí” là điều kiện khiến cho “tình cảm” trở nên chín chắn, sâu đậm và đúng đắn hơn. “Lý trí” của một con người được tạo thành từ “kiến thức” và “kinh nghiệm”. Đứa trẻ khi lớn lên được học hành và biết được giá trị dinh dưỡng thực sự của kẹo sẽ không còn ăn kẹo thường xuyên nữa mặc dù có thể nó vẫn thích mùi vị của kẹo. Cũng như qua những trải nghiệm thực tế mà người lớn hiểu được rằng việc cưng chiều một đứa trẻ vô tội vạ muốn gì được nấy sẽ làm hỏng đứa trẻ ấy. Càng có nhiều kiến thức và kinh nghiệm sống, con người sẽ càng sống lý trí hơn.
Càng thiếu hiểu biết và va chạm thực tế cuộc sống con người càng sống cảm tính. Các cô cậu thanh thiếu niên yêu nhau cuồng nhiệt nhưng sau đó cũng mau chán nhau, chia tay thậm chí gây ra hậu quả nghiêm trọng như có thai ngoài ý muốn phải phá thai hoặc sinh con ra trong khi mình còn chưa lo được cho bản thân mình bởi vì tình yêu của họ là thứ tình yêu rất bản năng thiếu đi sự suy xét của lý trí. Nhiều vụ yêu nhau say đắm nhưng đến khi chia tay lại thù hận nhau đến mức đâm chết người yêu hoặc tạt acid cũng vì thứ tình cảm đó chỉ đơn thuần là cảm tính không thông qua lý trí. Đáng sợ hơn cả sự thiếu hiểu biết và thiếu kinh nghiệm là sự giáo dục và kinh nghiệm sai trái dù vô tình hay cố ý cũng đều sẽ dẫn đến một thứ tình cảm-cảm tính sai lạc một cách nghiêm trọng. Một cô gái được nuôi dưỡng trong một gia đình toàn là những người phụ nữ hận đàn ông sẽ trở nên thù ghét đàn ông và trong mắt cô bất cứ con người giống đực nào cũng xấu xa đê tiện cũng như một chàng trai sống trong một gia đình trọng nam khinh nữ sẽ đối xử tệ với vợ mình sau này giống như cha anh mình.
Theo tâm lý học, người hành động cảm tính bị chi phối bởi hai nhóm cảm xúc lớn là yêu và ghét. Để biết rằng mình là người có suy nghĩ chín chắn hay thường hành động cảm tính, hãy trả lời “đúng”, “sai” hoặc “không chắc” một cách trung thực nhất đối với 24 câu hỏi trắc nghiệm sau:
1. Bạn không có thói quen hoặc không biết cách lập kế hoạch cụ thể cho những chuyện quan trọng trong cuộc sống.
2. Bạn dễ trở nên cáu gắt và rối tung khi đứng trước những vấn đề phức tạp.
3. Bạn hay trễ hạn vì không biết cách sắp xếp thời gian của mình sao cho hợp lý.
4. Bạn và người yêu của bạn rất thường hay cãi nhau vì những chuyện không đâu nhưng cũng rất dễ làm lành.
5. Bạn khó có thể từ chối lời mời ăn chơi của đám bạn thân ngay cả khi mình không thích hoặc rất bận.
6. Bạn hay ganh tị, chạnh lòng và than thân trách phận trước vận may của người khác.
7. Gặp thất bại, bạn hay đổ thừa cho số phận hoặc những điều kiện khách quan mà ít khi nghiêm túc chịu trách nhiệm và rút kinh nghiệm.
8. Bạn thường có những quyết định bộc phát mà chúng thường khiến bạn phải hối hận sau này.
9. Trong một cuộc mâu thuẫn xung đột, người yếu hơn luôn là người đúng đối với bạn.
10. Bạn khó có thể từ chối lời mượn tiền của đứa bạn dù nó nợ bạn rất nhiều nhưng chưa bao giờ trả lại.
11. Những lời giải thích logic và thẳng thắn không thuyết phục bạn bằng những lời năn nỉ ngọt ngào tình cảm.
12. Bạn thường comment ngay sau khi đọc tiêu đề của một bài báo trên mạng mà rất ít khi chịu đọc hết bài.
13. Bạn không có kiên nhẫn đọc những bài viết mang tính suy luận logic mặc dù bạn biết rằng chúng đáng đọc.
14. Bạn thường hay chia sẻ những bài viết khiến bạn cảm thấy thương tâm hoặc tội nghiệp trên mạng xã hội mà ít khi nào nghi ngờ về tính chân thực của chúng.
15. Bạn dễ bị lôi vào những cuộc tranh cãi vô bổ trên mạng và càng cãi thì càng có khuynh hướng sử dụng những từ ngữ vô văn hóa bất chấp lý lẽ.
16. Bạn có thể rất rành những sự kiện giải trí, các game show truyền hình và đời tư các diễn viên ca sĩ nhưng lại khá mù mờ về tình hình xã hội trong nước và thế giới.
17. Bạn thích đọc truyện ngôn tình và xem phim nhiều tập Hàn Quốc nhưng luôn né tránh những thứ như triết học và chính trị mặc dù bạn chưa từng thực sự tìm hiểu nghiêm túc về nó.
18. Bạn chọn một phong cách thời trang chưa chắc vì nó thực sự hợp với bạn mà là vì nó là xu hướng hot nhất hiện tại.
19. Mỗi khi đội tuyển Việt Nam chiến thắng, điều duy nhất trong đầu bạn là “Đi bão!” bất chấp tất cả mọi thứ.
20. Bạn tin rằng tình yêu có thể cảm hóa được mọi thói hư tật xấu và chỉ cần yêu nhau là có thể vượt qua hết mọi khó khăn trong hôn nhân.
21. Bạn thường đi xem bói hoặc đi chùa cầu xin vào những ngày rằm lớn nhưng hầu như chưa bao giờ tìm hiểu về đạo Phật.
22. Bạn rất ác cảm với những từ: đạo Hồi, người đồng tính, nhạc rock nặng, phản động…mặc dù bạn chưa bao giờ thực sự tìm hiểu về chúng.
Nếu bạn trả lời “đúng” trên một nửa những câu hỏi nêu trên thì bạn là một người rất cảm tính trong mọi hành động và suy nghĩ. Còn nếu bạn chọn nhiều câu “không chắc” hoặc “không” thì bạn là một người khá cân bằng về lý trí và tình cảm.
II. Sự khác biệt giữa người cảm tính và người lý trí
Như đã đề cập ở trên, cảm tính và tình cảm đều xuất phát từ những cảm xúc mang tính chất hết sức bản năng, điều khác biệt cơ bản là nếu những cảm xúc đó được bộc lộ ra bên ngoài có thông qua sự điều khiển của lý trí hay không. Tuy nhiên đối với những sự kiện xảy ra quá đột ngột hoặc ảnh hưởng trực tiếp đến an nguy của bản thân hoặc người thân, con người hầu hết đều hành động theo bản năng và cảm tính vì khó ai có thể giữ được bình tĩnh để suy nghĩ thấu đáo là mình phải làm gì trừ những người được trải qua huấn luyện đặc biệt để đối phó với những tình huống trên. Do đó rất khó có thể đánh giá một người sống cảm tính hay lý trí nếu dựa vào những trường hợp như vậy. Muốn đánh giá một người có phải là người cảm tính hay không phải dựa vào những hành động của họ trong điều kiện họ có đầy đủ thời gian và điều kiện để có thể đưa ra một quyết định đúng đắn dựa trên sự suy luận nghiêm túc xem họ có đưa cách giải quyết vấn đề hợp lý hay không.
Nhiều người cho rằng những ai sống càng thiên về lý trí thì lại càng ít tình cảm. Đây là một suy nghĩ hoàn toàn thiếu căn cứ. Người có lý trí mạnh sẽ biết khống chế cảm xúc của mình không để cho nó lấn lướt và ảnh hưởng tới những quyết định cần sự logic và khách quan. Họ cũng không phí thời gian và tình cảm cho những người không đáng hoặc tìm cách lợi dụng tình cảm của họ. Họ hiểu ai xứng đáng nhận được tình cảm chân thực và ai không xứng đáng. Những người sống cảm tính và những người sống cân bằng giữa tình cảm và lý trí có những khác biệt rất đặc trưng:
1. Người cảm tính không kiềm chế được cảm xúc của mình và thường có khuynh hướng bộc lộ cảm xúc một cách thái quá trong khi người cân bằng về tình cảm kiểm soát cảm xúc của mình rất tốt.
2. Người cảm tính hiếm khi suy nghĩ vấn đề một cách thấu đáo và phản biện mà chỉ dựa trên những biểu hiện bên ngoài để phán xét vấn đề đó theo suy nghĩ chủ quan của mình. Trái lại, người có tình cảm cân bằng luôn suy nghĩ đến tận cùng gốc rễ để hiểu được bản chất thực sự của vấn đề trước khi đưa ra kết luận.
3. Người cảm tính có lập trường rất dễ thay đổi do sự tác động của những điều kiện khách quan vào cảm xúc của họ. Trong khi đó, một người có tình cảm cân bằng có một lập trường rất vững vàng dựa trên sự lý luận của lý trí mà không bị cảm xúc chi phối.
4. Người cảm tính dựa vào số đông và chủ nghĩa kinh nghiệm để quyết định đúng sai. Một vấn đề nếu được nhiều người ủng hộ thì chắc chắn sẽ đúng và nếu điều này được truyền từ đời này đến đời khác thì nó lại càng đúng đắn khỏi phải suy xét nhiều. Trái lại người có lý trí sẽ kết hợp nhiều yếu tố bao gồm ý kiến của số đông, kinh nghiệm trong quá khứ và thực nghiệm để đưa ra kết luận.
5. Người cảm tính đặt cảm xúc của mình lên trên lý trí, sự thật và cả cảm xúc của người khác. Họ cũng ít khi nghĩ tới trách nhiệm hoặc hậu quả của những gì mình làm. Trong khi người tình cảm cân bằng luôn quan tâm tới sự thật và cảm xúc của những người liên đới vì họ sợ rằng một quyết định sai lầm của họ sẽ gây hậu quả khôn lường và tổn thương đến người khác.
6. Người cảm tính thường mê tín dị đoan vì họ sợ những thứ vô hình không giải thích được. Người có tình cảm cân bằng với lý trí nếu có niềm tin tôn giáo thì đó là một niềm tin lành mạnh, khoa học và hướng thiện.
7. Mục đích giải quyết vấn đề của người cảm tính không để tìm ra chân lý hoặc giải pháp mà chỉ để thỏa mãn cảm xúc cá nhân hoặc làm vui lòng người khác. Ngược lại người cân bằng tình lý sẽ chú trọng đến hiệu quả và cách giải quyết vấn đề nên cho dù thua họ vẫn có thể chấp nhận nếu hợp tình hợp lý.
8. Người cảm tính có trình độ thẩm mỹ kém vì họ dễ thỏa mãn với những trò giải trí với thị hiếu rẻ tiền sáo rỗng. Người cân bằng tình lý thường có một tình yêu và sự hiểu biết sâu sắc về nghệ thuật và văn học
(còn tiếp)
