Tôi vốn không phải là người có khiếu kinh doanh hay hứng thú kinh doanh. Bên nội tôi không thích tính cách này của tôi vì quan niệm của người Hoa trước giờ vẫn là “phi thương bất phú”. Các cô tôi qua Mỹ sau năm 1975 hầu hết chọn ngành kinh doanh nhà hàng để phát triển và đối với họ, không có nghề gì sánh được với việc kinh doanh. Chị họ Monic thường nói đùa với tôi rằng chị và tôi là “những con cừu đen” trong gia đình vì cả hai đều từ chối việc kinh doanh mà đi học những ngành “vô dụng” như tâm lý học và sư phạm. Vậy mà trong thời gian sống ở Mỹ, tôi đã có khoảng 1 năm bán hàng online khá thành công và nhờ đó kiếm được khá nhiều tiền.
Ở Việt Nam những năm 2000 việc bán hàng online qua các trang web là chuyện không ai nghĩ tới nhưng ở Mỹ đã rất phổ biến với các trang amazon, ebay hoặc half. Tôi lúc mới qua Mỹ cũng chỉ trung thành với việc mua sắm truyền thống cho tới khi Zhang Jing dạy tôi cách tiết kiệm tiền bằng cách lên trang web half.com để mua sách giáo khoa cũ về học thay vì vào nhà sách của trường để mua sách giáo khoa mới với giá đôi khi lên đến cả trăm đô một cuốn. Ở Mỹ cái gì cũng đắt đỏ, nếu không có những “kỹ năng sinh tồn” này thì khó có thể tiết kiệm được.
Jing là dân IT nên rất thích đặt mua đồ công nghệ trên mạng, đặc biệt là trên trang ebay.com, trang web chuyên bán đấu giá đồ độc của Mỹ. Khác với những trang bán hàng trên mạng nổi tiếng như amazon.com hay half.com, trang ebay.com bán hàng theo phương thức đấu giá, có nghĩa là người bán sẽ đưa món đồ lên và đặt ra mức giá đầu tiên và đặt ra thời hạn đấu giá từ 24 tiếng đồng hồ đến một tuần lễ. Đến hạn chót, người nào trả giá cả cao nhất sẽ mua được món hàng. Một điểm khác biệt nữa là ebay chấp nhận cho đăng bán hàng trôi nổi, không cần chính hãng miễn sao là người bán ghi rõ điều này trong phần mô tả món hàng của mình còn người mua chấp nhận không khiếu nại. Nhờ vậy mà ebay.com thời đó được xem như là một cái chợ trời ảo trên mạng dành cho dân sưu tầm đồ độc, đồ lạ mà thị trường bên ngoài không có. Sau này việc buôn bán trên ebay bị siết chặt về nguồn gốc hàng hóa nên hàng hiếm hàng lạ nhưng không có nguồn gốc, đặc biệt là những thứ có liên quan tới bản quyền như băng, đĩa, phần mềm máy tính… hầu như không còn mà chỉ là những món hàng bạn có thể mua bất cứ ở trang lẻ nào trên mạng.
Từ lúc được Jing giới thiệu cho trang ebay.com, tôi bắt đầu “khám phá” mọi ngóc ngách của trang web thú vị này để tìm những thứ liên quan tới các nhóm nhạc mà mình yêu thích. Vì những nhóm nhạc tôi thích phần lớn đều là những nhóm nhạc của thập niên 1960 và 1970 nên có nhiều ấn phẩm của họ như poster, đĩa vinyl, tạp chí, sách… đã từ lâu không còn được bán trên thị trường nữa mà chỉ có thể tìm được trên ebay.com do người hâm mộ bán lại. Nhờ ebay.com mà tôi sưu tầm được khá nhiều thứ “authentic” hay ho độc đáo của những thần tượng âm nhạc của mình như The Beatles, Bee Gees, Led Zeppelin… Nhưng từ khi biết tới ebay, hầu bao của tôi bắt đầu bị hao hụt khá nặng nề vì đối với một người hâm mộ kiêm sưu tầm thì lạc vào thế giới này, bao nhiêu tiền gọi là đủ. Hơn nữa, mua hàng đấu giá là một cuộc chơi mang tính may rủi giống như trò đỏ đen hoặc chứng khoán. Nếu may mắn, bạn có thể sở hữu được món đồ mình thích với giá siêu rẻ. Còn ngược lại, lỡ mê một món gì đó quá và đã lỡ theo từ đầu rồi thì bạn sẽ canh chừng từng giây ở những phút cuối cùng để đấu giá với một account nào đó để sở hữu cho bằng được món đó cho dù giá của nó bị đẩy lên đến mức nào đi nữa. Một khi bạn đã “say máu” thì giá cả không còn là vấn đề quan trọng nữa. Mặc dù tôi chơi ebay khá chừng mực, đã có không ít lần tôi vung tay quá trán dẫn đến thâm hụt tiền chợ trong tuần.
Để duy trì được thú vui sưu tầm những thứ liên quan tới âm nhạc của mình mà không ảnh hưởng tới ngân sách có hạn, tôi nghĩ đến việc kiếm tiền trên ebay. Món hàng đầu tiên tôi để lên mạng bán là những poster in hình phong cảnh ở Việt Nam và một số món hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam mà lần trước tôi dùng để trưng bày trong chương trình World Fair của NIC. Kết quả là sau một tuần rao bán, chả ai thèm vào để đặt giá (bid) món nào cả. Đã bán không được hàng, lại còn phải trả phí dịch vụ cho ebay.com cho các món hàng, tôi tạm thời nghỉ bán trên ebay cả tháng trời và bỏ thời gian nghiên cứu xem món hàng nào bán chạy, món hàng nào không.
Lần thứ hai tôi bán hàng trên ebay lại là một chuyện hoàn toàn ngẫu nhiên nhưng lại mang lại kết quả ngoài mong đợi và nó đã bắt đầu cho “sự nghiệp” bán hàng chợ trời trên mạng của tôi. Năm 2003 chưa có những trang video trực tuyến như YouTube, dailymotion hay vimeo để muốn lên xem gì thì xem như bây giờ mà chỉ có những phần mềm download như Edonkey hoặc Emule với tốc độ tải rất chậm và chất lượng video cũng rất kém. Đối với những fan của dòng nhạc classic rock như tôi, việc tìm được một video clip của nhóm nhạc mình yêu thích vào những thập niên trước để xem không phải là dễ dàng gì. Trên ebay có một số account chuyên bán những băng video VHS (thời đó đã có DVD nhưng chưa phổ biến) những chương trình ca nhạc thời 1960-1970 như Ed Sullivan Show, Beat Club hay American Bandstand với chất lượng khá thất thường nhưng giá lại rất cao vì là hàng hiếm. Một cuốn băng như vậy lúc đầu đặt giá khoảng 2-3 dollar nhưng đến khi chốt sổ có thể lên tới vài chục thậm chí hàng trăm dollar tùy theo độ hiếm của nó.
Lần đó không hiểu vì lý do gì tôi có đến hai cuốn băng video có trùng một chủ đề do có thể tôi đã mua mão (binge buying) một loạt băng bán với giá rẻ trên ebay nên trùng. Thế là tôi đăng bán lại một cuốn với giá khởi điểm là 2 dollar trong vòng một tuần. Không ngờ đến khi chốt sổ, cuốn băng của tôi được bán với giá 24 dollar, gấp 12 lần giá khởi điểm. Nhận ra đây là cơ hội kiếm tiền, tôi bắt đầu mua thêm một cái đầu máy băng video để sao chép tất cả những băng video tôi có ở nhà ra để bán. Có bao nhiêu tựa băng tôi lại đăng lên hết trên ebay kiểu cầu may, cuốn băng nào được bid thì tôi sẽ sao chép từ bản gốc và gửi cho người mua. Lúc trước nhà tôi ở Việt Nam cho thuê băng video nên việc kết nối hai đầu máy để sao chép băng này tôi rất rành, không hề gặp khó khăn gì cả. Cũng phải nhắc lại là mặc dù việc mua bán băng đĩa sao chép (pirated copies) ở Mỹ là bất hợp pháp nhưng ebay là một cái chợ trời có luật riêng của nó. Miễn sao người bán ghi rõ trong phần miêu tả món hàng đây không phải là băng đĩa gốc và người mua chấp nhận thì việc giao dịch này vẫn được tiến hành, ebay sẽ không can thiệp vào. Đó là cách duy nhất để dân sưu tầm băng đĩa cổ sở hữu được những thứ mình mong muốn nên phần lớn có chơi có chịu, ai hiểu luật đều sẽ không phàn nàn về vấn đề bản quyền.
Có hai luật chơi mà người mua và người bán trên ebay phải nắm rõ để tránh tiền mất tật mang vì đã gọi là chợ trời thì chắc chắn sẽ có không hiếm những trường hợp mua gian bán lận xảy ra. Điều đầu tiên là người bán muốn bán được hàng phải miêu tả món hàng thật chi tiết và thậm chí là chụp hình món hàng ở mọi góc cạnh lên cho người mua xem. Ví dụ bạn bán một món đồ cổ có giá trị sưu tầm thì bạn phải ghi rõ tất cả những khuyết điểm của món đồ đó ra trong phần miêu tả sản phẩm và người mua có quyền đặt câu hỏi bạn về chất lượng món hàng trước khi đặt bid đấu giá. Nhiều người mua vì quá thích món đồ đó có thể bỏ qua những khiếm khuyết miễn là người bán thành thật ngay từ đầu. Chất lượng âm thanh và hình ảnh của băng từ cũng vậy. Tất nhiên người mua không ảo tưởng sẽ mua được một cuốn băng quay một chương trình cách đây 30 năm mà có chất lượng âm thanh surround và hình ảnh HD hoàn hảo được. Nhưng nếu người bán quảng cáo không đúng thực trạng sản phẩm mình bán, người mua khi nhận hàng có thể kiện với ebay rằng người bán quảng cáo gian dối và account của người bán sẽ bị khóa nếu vi phạm nhiều lần.
Luật chơi thứ hai là giữa người mua và người bán phải đăng feedback về nhau khi giao dịch được thực hiện thành công. Ví dụ người bán sau khi nhận tiền thanh toán sẽ đăng trên tài khoản người mua một feedback khen rằng người bán trả tiền nhanh chóng, không bom hàng và cho người mua 5 sao. Còn người mua sau khi nhận hàng thì cũng sẽ comment lại trên tài khoản người bán là bán hàng chất lượng, giống như mô tả, ship hàng nhanh … và cho người bán 5 sao. Nếu không vừa lòng, cả người bán lẫn người mua đều có thể để feedback xấu cho đối phương. Những người bán hàng và mua hàng trên ebay đều dựa vào số lượng feedback tốt và số lượng sao để đánh giá độ tin cậy của người giao dịch với mình. Ví dụ một người mua vào đặt giá ngất ngưởng nhưng toàn feedback xấu thì rất có khả năng đây là một tay chuyên bom hàng người khác. Ngược lại người bán nếu có quá nhiều feedback xấu về chất lượng hàng không giống như mô tả hoặc tiền ship quá mắc, ship trễ, đóng gói hàng không cẩn thận… cũng khó mà bán được hàng trên ebay. Sau một thời gian buôn bán, nhờ làm ăn uy tín và chăm gửi feedback tốt cho khách hàng nên tôi cũng được khá nhiều “ngôi sao” để người mua tin tưởng.
Nhưng vấn đề với băng từ là nếu sao chép nhiều lần thì phần từ sẽ bị mòn khiến cho tình trạng chất lượng của âm thanh và hình ảnh cũng sẽ bị ảnh hưởng. Hơn nữa những gì tôi bán trên ebay thì cũng có người khác bán với chất lượng đôi khi còn tốt hơn. Theo lời khuyên của Jing, tôi mua một phần mềm chuyển đổi từ băng từ thành file avi hoặc mpeg để lưu vào máy tính rồi sau đó sẽ dùng phần mềm Nero để chép ra đĩa DVD mà bán thay vì bán băng VHS. Với phần mềm này, tôi có thể điều chỉnh chất lượng của các file avi hoặc mpeg về cả âm thanh lẫn hình ảnh và có thể một video dài thành nhiều phần khác nhau. Sau một vài ngày mày mò thử nghiệm, tôi đã quen với việc chuyển đổi băng từ thành file digital để lưu vào máy tính để đảm bảo chất lượng của video. Nhưng đó mới chỉ là bước thứ nhất.
Tính tôi từ trước tới giờ luôn muốn làm tốt nhất có thể việc mình phải làm và đi một hướng riêng chứ không đi theo con đường mòn quá nhiều người đã đi. Đối với việc làm đĩa DVD bán cũng vậy, tôi cũng không muốn là chỉ đơn thuần mua một băng hay đĩa nào đó có sẵn rồi sao chép rồi bán lại. Với kiến thức âm nhạc của mình, tôi bắt đầu cắt hết tất cả những bài hát trong một chương trình hoặc một cuốn băng sẵn có thành từng file riêng lẻ và bắt đầu phân thành từng folder dựa trên thể loại âm nhạc, nhóm nhạc, năm, hoặc chủ đề rồi từ đó xuất thành từng đĩa có nội dung hoàn toàn khác với những gì có bán trên ebay. Đối với những nhóm nhạc có sự nghiệp kéo dài nhiều thập niên như Bee Gees hay có nhiều sự thay đổi về thành viên Deep Purple hoặc Black Sabbath, tôi sẽ phân ra thành từng đĩa theo thứ tự thời gian hoặc theo từng thời kỳ nên người mua rất thích vì họ được theo dõi lịch sử phát triển của nhóm nhạc yêu thích của mình theo đúng trình tự chứ không phải là một cách lộn xộn như trước. Đồng thời, tôi cũng nhiệt tình trả lời câu hỏi của khách hàng tất cả những câu hỏi về nội dung hoặc chất lượng của đĩa cho dù họ mua hay không mua. Dần dần tôi có khá nhiều khách quen, phần lớn đều là người yêu nhạc như tôi.
Có những khách lớn tuổi khó tính (khách của tôi phần lớn là những người già) chỉ quen xem băng VHS mà không quen xem đĩa DVD, lúc đặt mua không xem kỹ phần mô tả sản phẩm tưởng tôi bán băng VHS đến khi nhận thì nhận DVD làm ầm ĩ lên dọa kiện tôi lên ebay. Tôi vẫn bình tĩnh trả lời giải thích rõ ràng và hướng dẫn họ cách xem đĩa trên máy tính hoặc đầu DVD thậm chí đồng ý đổi thành băng VHS cho họ mặc dù không phải là trách nhiệm của mình. Tôi hiểu, họ đã không ngại bỏ ra một số tiền rất lớn để đấu giá mua về, tất nhiên ai chẳng muốn được cái tốt nhất. Hơn nữa đôi khi những video clip đó có một ý nghĩa kỷ niệm rất lớn với họ thời tuổi trẻ. Có nhiều người đã từng đến xem buổi hòa nhạc đó với người mình yêu rồi được cầu hôn khi bài hát nào đó được chơi. Có người từng làm trong ê kíp hậu đài của chương trình đó, từng xin chữ ký hoặc chụp hình chung với ban nhạc hoặc ca sĩ đó. Thậm chí có người chính là cameraman của video clip đó. Thì ra đằng sau của những chương trình ca nhạc mà tôi bán lại có nhiều câu chuyện lý thú như vậy. Nhiều người trở thành khách quen của tôi, thậm chỉ tới ngày sinh nhật gửi thiệp chúc mừng hoặc quà sinh nhật cho tôi. Tôi không ngờ rằng công việc kinh doanh của tôi chẳng những mang lại cho tôi nhiều lợi nhuận mà còn giúp tôi nâng cao kiến thức âm nhạc và kết nối với những nhân chứng lịch sử thời đó.
Số tiền kiếm được từ việc bán đĩa DVD nhạc trên ebay chẳng những đã giúp tôi sống khá thoải mái trong hai năm 2003 – 2004 mà còn đủ cho tôi về Việt Nam đi một chuyến “tiếu ngạo giang hồ” hơn một tháng trời ở Hà Nội với người yêu hè năm 2004. Nhưng phàm đồng tiền dễ kiếm cũng sẽ khó giữ. Tôi bắt đầu dùng tiền kiếm được để mua đĩa và đàn guitar. Đàn guitar mua ở ngoài thì mắc nhưng trên ebay nếu biết cách canh đặt bid có thể mua được rất rẻ. Đỉnh điểm của cơn cuồng mua đàn của tôi là tôi có đến 24 cây đàn guitar đủ loại điện, thùng và kiểu dáng khác nhau. Sau này đến khi tốt nghiệp, tôi phải bán lại bớt một số cây đàn để lấy tiền xoay sở chuyện khác, phần còn lại thì được tôi đóng vào container cùng với bộ sưu tập đĩa và ship về Việt Nam.
Sau năm 2003, việc buôn bán băng đĩa không có nguồn gốc hoặc bản quyền bị ebay siết chặt nên những người bán hàng “độc lạ” như tôi không thể tiếp tục bán hay mua những băng đĩa hàng hiếm nữa. Hơn nữa với sự phát triển của những kênh xem trực tuyến như Youtube hay Netflix với lượng video khổng lồ, thói quen lưu trữ và xem đĩa DVD hoặc băng VHS cũng từ đó mất dần. Giờ đây nhớ lại, việc kinh doanh “hàng độc” trên trang web chợ trời ebay cũng là một kỷ niệm thú vị khó quên trong thời gian ở Mỹ.
