“Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp
Giấc mơ con đè nát cuộc đời con”
(Chế Lan Viên)
I. Lối mòn tư duy hay hiệu ứng tâm lý “con voi bị xích”
Các bạn có biết những con voi khổng lồ đã bị thuần hóa trở thành ngoan ngoãn đến mức tuân phục hoàn toàn con người nhỏ bé hơn chúng rất nhiều như thế nào không? Tôi đọc câu chuyện về việc thuần hóa voi ở các gánh xiếc khi còn rất trẻ và bị nó ám ảnh cho đến tận bây giờ. Không câu chuyện này không có gì ghê rợn hay kinh dị mà sự ám ảnh đến từ việc “cầm tù” những con voi này hết sức đơn giản và không hề tốn chút công sức nào mà lại có hiệu quả ghê gớm. Lúc đầu người ta dùng sợi xích thật to để xích con voi vào cái cọc, voi dứt mãi không dứt ra để cho con voi nghĩ rằng mình sẽ không thoát khỏi cái cọc đó. Đến khi ý nghĩ “mình sẽ không thoát ra được” trở thành một ý thức mặc định ăn sâu vào đầu con voi, người ta thay sợi xích to bằng một sợi dây nhỏ. Nhưng voi bị tính ì tâm lý nghĩ mình không dứt ra khỏi được sợi dây đó nên vẫn chỉ đi vòng quanh cái cọc, thế là từ đó vô hình chung bị cầm tù bởi thứ mà nó hoàn toàn có thể bứt đứt.
Từ chuyện con voi, tôi lại nghĩ đến chuyện con người. Con người cũng vậy thôi: một khi bạn bị cầm tù bởi những lối mòn tư duy sai lầm đủ lâu, bạn sẽ không dám thoát ra cho dù bạn có đủ khả năng. Cũng có thể bạn không dám thoát khỏi lối mòn tư duy vì chung quanh bạn ai cũng như thế. Điều đó khiến bạn cảm thấy rằng lối mòn mà đám đông trong đó có bạn đang đi là con đường an toàn và duy nhất để dẫn tới thành công. Trong thời gian đi dạy của tôi, tôi đã gặp rất nhiều các bạn trẻ có một mẫu số chung “hiền, ngoan” mà các bậc phụ huynh và thầy cô trong một xã hội coi trọng sự phục tùng rất thích:
1. Các bạn cắn răng học giỏi đều các môn ở trường, tối mắt tối mũi đi học thêm ngoài giờ học chính thức để đạt được danh hiệu học sinh giỏi về cho bố mẹ vui lòng mà chưa bao giờ than một lời.
2. Các bạn trầy trật thi vào một trường đại học nào đó theo ý nguyện của cha mẹ mặc dù không có hứng thú gì hết thậm chí là ghét nó vì bạn không chịu nổi tiếng bất hiếu cãi cha cãi mẹ trong khi bạn quên một điều là tương lai học vấn của bạn phải chính do bạn quyết định.
3. Ra trường các bạn kiếm đại một việc văn phòng nào đó để làm cho dù không thích để đỡ mang tiếng là học ra rồi thất nghiệp. Rất ít ai dám nghĩ đến việc làm việc theo sở trường và đam mê của mình.
4. Tới tuổi, các bạn bắt đầu phải lo lập gia đình vì sức ép của gia đình, bà con hoặc vì thấy bạn bè cùng tuổi phần lớn đã có vợ có chồng hết rồi mà mình chưa có. Hoặc một lý do vô lý nữa là vì quen một người quá lâu rồi, bây giờ mặc dù mâu thuẫn xung đột ầm ầm, mỗi người nhìn về một hướng nhưng chia tay thì không nỡ đành phải cưới để tiếp tục làm khổ nhau còn đỡ được cái tiếng phụ bạc. Rất ít người nghĩ rằng thà lập gia đình muộn mà tìm đúng người được hạnh phúc thì vẫn tốt hơn việc lấy vợ lấy chồng sớm mà chọn nhầm người.
5. Lập gia đình rồi thì phải vội vã có con mà phải là con trai để mà nối dõi tông đường trong khi hai vợ chồng vẫn chưa đủ thời gian để hiểu được nhau và cũng chưa chuẩn bị đủ về mặt tài chính hoặc tâm lý làm cha làm mẹ. Để rồi rất nhiều đứa trẻ ra đời và lớn lên trong một gia đình thiếu tình thương mà chỉ có những lời cay nghiệt. Rất ít người nghĩ đến việc đã tạo ra một đứa trẻ mình phải có trách nhiệm tạo cho nó một mái ấm gia đình thật sự và dạy dỗ con nên người.
6. Các bạn nuôi dạy con cái bạn theo đúng cái vòng lặp mà bạn đã từng được nuôi dạy mà không mảy may nghĩ rằng điều đó là đúng hay sai.
II. Bản phác họa chân dung của một “trí thức trẻ Việt Nam” hiện đại.
Ở Việt Nam, việc học đại học được xem là một cột mốc quan trọng trong đời của một bạn trẻ. Thật vậy, được đi học đại học là một điều may mắn mà không phải ai cũng có được. Thứ nhất, nó chứng tỏ bạn có đủ năng lực và trình độ để học lên cao. Thứ hai, nó chứng tỏ gia đình bạn có đủ khả năng tài chính để tiếp tục lo cho bạn học tiếp trong một thời gian nữa. Bạn không phải bươn chải kiếm sống và gánh trọng trách nuôi gia đình. Thứ ba, khi ra trường, những bạn tốt nghiệp đại học có khả năng tìm được những công việc văn phòng tương đối nhàn hạ, ít ra là không phải lao động tay chân vất vả. Cuối cùng, bốn năm học đại học cho bạn rất nhiều thời gian để có thể hoàn thiện bản thân bên cạnh học chuyên môn. Thế nhưng điều đáng buồn là gần như 90% sinh viên đại học ở VN đã không biết tận dụng sự may mắn của mình để rèn luyện và học hỏi. Ngoài việc học đối phó ở trường đại học, thời gian còn lại của các bạn là dành để chơi bời, mơ mộng và yêu đương (yêu đương ở tuổi học đại học không hẳn là sai, nhưng tôi sẽ nói về nó ở một bài viết khác). Để đến khi ra trường xin việc làm, ngoài tấm bằng đại học kiếm được nhờ mớ kiến thức chắp vá và vô số ảo tưởng về bản thân, hành trang vào đời của các tân cử nhân vừa thừa và cũng vừa thiếu rất nhiều thứ.
Nếu lấy tấm bằng tốt nghiệp đại học để làm ranh giới phân chia những người “trí thức” và những người “ít học” thì ta có thể dễ dàng vẽ nên chân dung của một “trí thức trẻ Việt Nam” dưới 30 tuổi thời hiện đại qua 5 đặc điểm sau.
Ước mơ về công việc: Bùa hộ mệnh khi ra trường của nhiều sinh viên trẻ là tấm bằng tốt nghiệp đại học (hoặc cao học) cộng với một chứng chỉ Anh Văn văn phòng ở mức trung bình để cố xin được một công việc nhàn hạ, ngồi văn phòng máy lạnh hoặc một chân biên chế nhà nước (điều này đặc biệt phổ biến ở miền Bắc)… Nếu không xin được việc bằng thực lực, họ sẽ tìm cách bỏ ra một số tiền lớn và nhờ các mối quan hệ quen biết để chạy chọt một vị trí. Một bộ phận có trình độ khá hơn đều có ước mơ làm việc cho công ty nước ngoài vì điều kiện tốt hơn, lương cao hơn. Một số ít có ngoại hình bắt mắt hoặc một chút năng khiếu về nghệ thuật tìm mọi cách chen chân vào giới showbiz để được nổi tiếng và được ăn sung mặc sướng. Rất ít sinh viên ra trường nghĩ đến việc làm những công việc mang tính cống hiến hoặc giúp ích cho xã hội.
Kiến thức chuyên môn: Một sự thật đáng buồn là tấm bằng đại học mà các tân cử nhân nhận được không đảm bảo được kiến thức chuyên môn của họ. Đó là chưa kể đến cho dù bạn học hành nghiêm túc nhưng hầu hết chất lượng đào tạo ở bậc đại học ở Việt Nam quá kém. Nếu như ở nước ngoài việc vào đại học không đòi hỏi nhiều nhưng đầu ra được siết rất chặt để đảm bảo chất lượng của người tốt nghiệp, Việt Nam thì lại siết chặt đầu vào và thả nổi đầu ra. Những chứng chỉ Anh văn lấy được từ việc luyện thi cấp tốc không bù đắp được cho kỹ năng ngoại ngữ vô cùng yếu kém. Rất hiếm có bạn sinh viên nào ý thức được điều này để tìm tòi học hỏi thêm trên mạng hoặc trong sách vở. Đối với nhiều bạn trẻ suốt thời gian đại học, việc học là chỉ việc phụ, việc chơi bời yêu đương mới là chuyện quan trọng.
Những ai làm công tác tuyển dụng cho doanh nghiệp đều than rằng trình độ chuyên môn của các bạn tân cử nhân phần lớn đều không đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động. Điều này dẫn đến tình trạng nghịch lý, sinh viên tốt nghiệp nhiều nhưng lại không kiếm được việc làm.
Kiến thức xã hội: “Ăn ở đâu?” “Chơi ở đâu?” “Xem phim chỗ nào?” “Chỗ nào vừa mở khu shopping hay quán ăn mới?” là những “kiến thức xã hội: mà các bạn sinh viên hiện nay rất rành. Ngoài ra những tin tức kinh tế chính trị quan trọng trong và ngoài nước cũng như những vấn đề nổi cộm trong xã hội ngày nay đều rất ít được các bạn quan tâm đến. Tôi luyện thi IELTS cho các bạn sinh viên muốn lấy học bổng đi du học nước ngoài thấy được rất rõ điều này. Ngoài vốn từ tiếng Anh không đủ diễn đạt ý của mình, các bạn thường không biết gì để nói về các đề tài liên quan đến xã hội ngay cả khi nói bằng tiếng Việt. Có nhiều bạn còn nói với tôi rằng ngoài việc đi học, các bạn không quan tâm đến những chuyện khác đang diễn ra xung quanh mình.
Kiến thức văn hóa: Mặc dù điều kiện tiếp xúc với văn minh thế giới ngày nay đã được phổ cập hóa rộng rãi nhờ Internet, điều này không có nghĩa là các bạn trẻ ngày nay chịu tìm tòi mở mang kiến thức về văn hóa của mình. Các bạn sinh viên đại học ngày nay hiếm khi bỏ thời gian đọc những tác phẩm văn học kinh điển và xem những bộ phim có giá trị nghệ thuật. Những kiến thức về hội họa hay âm nhạc của thế giới lại càng là thứ hết sức xa vời. Kiến thức văn hóa và nghệ thuật của giới trẻ ngày nay gói gọn trong hai chữ “giải trí” bao gồm những scandal showbiz giật chồng giật vợ, khoe của, khoe thân, phát ngôn gây sốc được đăng nhan nhản trên các tờ báo lá cải trên mạng. Cái gần với văn học nhất là tiểu thuyết ngôn tình. Họ thích xem những chương trình hài nhảm và những show thực tế trên truyền hình gây tiếng cười dễ dãi. Các cô gái thì mê mệt những bộ phim tình cảm chuyển thể từ các tác phẩm ngôn tình Hàn Quốc và Trung Quốc để rồi suốt ngày chìm đắm trong thế giới mơ mộng còn các chàng trai thì thức trắng đêm này qua đêm khác để…cày game online.
Kỹ năng sống: Chụp selfie rồi đăng lên mạng xã hội, lướt web, ngồi quán tán dóc, shopping, chơi game online và bàn luận đời tư của người nổi tiếng là kỹ năng sống (hay nói đúng hơn là kỹ năng sống ảo) của rất nhiều bạn trẻ hiện đại trong khi những điều đơn giản nhất như tự nấu cho mình một bữa ăn tử tế, tự ủi cho mình một bộ quần áo thẳng thớm để mặc hay dậy đúng giờ đi học dường như là rất xa lạ với các bạn. Tôi cũng đã từng tiếp xúc với nhiều bạn học đến thạc sĩ nhưng kỹ năng giao tiếp rất kém hoặc nhận những đơn xin việc với câu cú lủng củng tối nghĩa và đầy những lỗi chính tả như được viết bởi học sinh tiểu học.
Nếu bạn nào đọc tới đây và thấy được bản thân mình trong đó thì tôi thực lòng khuyên bạn nên suy nghĩ nghiêm túc hơn về tuổi trẻ của mình. Cuộc sống của bạn sống ngoài việc đi học, tìm được một việc làm đủ để sống nhàn hạ bản thân và phục vụ cho những nhu cầu vật chất hết sức tầm thường, không có một ý nghĩa gì hết. Tâm hồn bạn trống rỗng, đời sống tinh thần của bạn hết sức nghèo nàn và đơn điệu, hiểu biết của bạn hạn hẹp và ngây thơ như một đứa trẻ. Bạn không có một hoài bão cũng không có ước mơ. Bạn không biết cảm thụ và rung động trước cái đẹp hoặc căm giận cái xấu. Bạn trở nên vô cảm trước nỗi đau của người khác, thờ ơ và lãnh đạm trước những vấn đề xã hội. Bạn cầu an và sợ phải đấu tranh, sợ phải đụng chạm trừ khi người khác xâm phạm trực tiếp đến quyền lợi của bạn. Nếu tương lai của đất nước thực sự phải dựa vào những trí thức trẻ như bạn, sự thật nước ta luôn trì trệ lạc hậu và đầy rẫy những bất công. (còn tiếp)
